Deze column werd door Femke Kaulingfreks voorgelezen tijdens de expertmeeting rondom het gevangeniswezen en strafrecht, die plaatsvond op dinsdag 27 september 2016 in de Tolhuistuin in Amsterdam. Aanleiding voor de expertmeeting was de opening van het nieuwe Justitieel Complex Zaanstad, waar door TAAK vijf kunstprojecten zijn georganiseerd.

Het is net een Middeleeuwse vesting, de beruchte San Quentin gevangenis, gelegen in een pittoreske baai naast San Francisco. Bij binnenkomst moet ik drie smeedijzeren hekken door, waarboven in Gotische letters staat geschreven waar ik me bevind. Bij elk hek zit een bewaker en moet ik me legitimeren.

Daarna steek ik de binnenplaats over. De man die de duiven voert zit er weer, in de hoek van het honkbalveld. Zijn lange grijze haar heeft dezelfde kleur als de wolk veren die om hem heen fladdert. In tegenstelling tot de man kunnen zijn gevleugelde vrienden komen en gaan wanneer ze willen. De man en de duiven vormen een serene aanblik in de late namiddagzon.

Verderop word ik gegroet door de man met de bril die de bloemperkjes bijhoudt. Hij verontschuldigt zich weer dat hij nog steeds mijn naam niet goed uitspreekt en vraagt me met een warme glimlach of ik een prettige dag heb gehad.

Ik loop langs de keurige bedjes met paarse, gele en rode bloemen die hij zo zorgvuldig onderhoudt. Het is de enige kleurexplosie in een verder grauwe omgeving, waar kleuren onder streng toezicht staan.

Ik vind deze plek gruwelijk en prachtig tegelijk. Het is gruwelijk hoe de gevangenis ontmenselijkt en ook prachtig dat menselijkheid zich niet uit laat roeien. Zelfs, of misschien juist vooral niet hier.

In de maanden dat ik San Quentin bezocht heb ik vaak nagedacht over de vraag hoe de bewoners van deze plek gestimuleerd kunnen worden om hun menselijke waardigheid verder te ontwikkelen, ondanks de vijandige omgeving, en ondanks of eigenlijk juist omdat ze soms hele erge misdaden hebben gepleegd.

Do’s en don’ts

Toen ik begon met lesgeven in San Quentin werd ik zelf eerst uitgebreid onderwezen in de do’s and don’ts. Geen gevangenen aanraken, niets mee naar binnen nemen dat niet eerst door de screening is gegaan, geen één-op-één gesprekken voeren, kortom niets doen dat eventueel zou kunnen leiden tot wat ze daar ‘over-familiarization’ noemen, oftewel het opbouwen van een persoonlijke band met een gevangene.

En dan de strikte kledingvoorschriften: geen hoodies, geen rokken, geen t-shirts met korte mouwen, oftewel niks waar je iets in mee kunt smokkelen of wat als sexy geïnterpreteerd zou kunnen worden. De kleuren geel, groen, rood, oranje, blauw en wit zijn uit den boze voor vrijwilligers. Dit zijn de kleuren van de pakjes die de gevangenen uit de verschillende units dragen. Bewakers moeten in één oogopslag onderscheid kunnen maken tussen vrijwilligers en gevangenen. Als het alarm af gaat moeten alle gevangenen plat op de grond gaan liggen. Iedereen die de kleuren van de gevangenen draagt en na een paar seconde nog staat wordt zonder pardon neergeschoten.

“Staff only”

De man van de duiven en de man van de bloemen worden hier eerder aangesproken bij hun nummer dan bij hun naam. Ze dragen hetzelfde uniform van wit shirt, spijkerbroek en spijkerbloes. Op de broek staat in grote gele letters “prisoner” gedrukt. Elke keer als ik langs hen loop vraag ik me af: hoe weten deze mannen hun menselijke waardigheid te behouden in een omgeving die hen reduceert tot een geval waarvan in de eerste plaats het potentiële risico beheersd moet worden?

De eerste keer dat mijn oog per ongeluk viel op een man die op de wc zat met zijn broek op zijn enkels terwijl ik over de binnenplaats liep, schrok ik. Ik voelde me schuldig en betrapt, omdat ik naar iemand keek op een manier waarop je niet naar een ander behoort te kijken. Toen besefte ik dat deze plek er precies op ingericht is om altijd en overal naar mensen te kijken op een manier waarop je eigenlijk niet naar ze behoort te kijken.

Voor de gevangenen is er geen wc met een deur die je zelf op slot kunt doen. Voor mij als docent wel, in de barak waar onderwijs wordt gegeven. Daar staat dan ook in grote letters “staff only” op.

 

“De interne logica van de gevangenis is volledig gebaseerd op een fundamenteel wantrouwen ten opzichte van de gevangenen.”

 

De interne logica van de gevangenis is volledig gebaseerd op een fundamenteel wantrouwen ten opzichte van de gevangenen. Men gaat er vanuit dat iedereen die vast zit het systeem wil saboteren, de orde wil verstoren, en zodra het kan zal ontsnappen. Er wordt dan ook vooral geïnvesteerd in orde handhaving, surveillance en repressie. Aandacht voor rehabilitatie, zorg en begeleiding is er in veel mindere mate.

Verschuiving

In het kader van de veiligheid zijn Amerikaanse gevangenissen vanaf de jaren ’80 steeds repressiever en tegelijkertijd ook steeds overbevolkter geworden. In de jaren ’70 was er nog veel aandacht voor rehabilitatie en re-integratie.

Nu is de keuze voor een activiteitenprogramma snel gemaakt in de meeste Amerikaanse gevangenissen. Je kunt naar de Alcoholics Anonymous of naar de kerkdienst, verder is er niets te doen. Er is namelijk een fundamentele verschuiving opgetreden in het politieke denken over gevangenisstraffen.

 

“Tot de jaren zeventig werd gedacht dat criminelen te ‘repareren’ vielen.”

 

Tot de jaren zeventig werd gedacht dat criminelen te ‘repareren’ vielen. Ze werden gezien als mensen die fouten hadden begaan, mede door toedoen van hun moeilijke levensomstandigheden. Binnen de gevangenis was veel ruimte voor therapie, onderwijs, het leren van handvaardigheden en sociale vaardigheden.

Eind jaren zeventig begon de ‘war on drugs’ en nam het aantal gevangenen exponentieel toe. Met name jonge zwarte en Latino mannen stroomden de gevangenissen in. Politici pleitten voor harde bestraffing van deelname aan gangs en drugsdelicten en voor een strenger gevangenisregime. Gevangenen werden nu gezien als inherent kwaadaardige mensen die uit veiligheidsoverwegingen zo lang mogelijk buiten de samenleving geplaatst moesten worden.

Rechtenprofessor Jonathan Simon noemt dit een logica van ‘totale uitschakeling.’ De waarde van het leven van een gevangene werd volledig ingeruild tegen een illusoir gevoel van publieke veiligheid. Het idee dat mensen een tweede kans verdienen verdween en de gevangenisstraffen voor relatief lichte vergrijpen werden steeds langer. Zo bestond in California lange tijd de three strikes law: bij de derde veroordeling kreeg een verdachte automatisch 25 jaar tot levenslang opgelegd, ongeacht de zwaarte van het laatste misdrijf. Een van mijn studenten kreeg onder deze wet levenslang opgelegd nadat hij een kopieerapparaat had gestolen, bijvoorbeeld.

Geprivatiseerd

Hoewel de criminaliteit al sinds de jaren negentig daalt, wordt nog steeds vooral veel geld gestoken in het bouwen van nieuwe gevangenissen terwijl de programma’s voor rehabilitatie zijn wegbezuinigd. Veel van die nieuwe gevangenissen zijn geprivatiseerd. Ze functioneren als winstgevende bedrijven. Om zo rendabel mogelijk te zijn is er minimale zorg voor gevangenen, terwijl ze maximaal te werk worden gesteld. Dit kan omdat in de Amerikaanse grondwet nog steeds staat dat gevangenen, net als slaven destijds, gedwongen mogen worden om te werken. Daarnaast hebben private gevangenissen baat bij zo veel mogelijk gedetineerden en zo lang mogelijke straffen, omdat ze van de overheid een vergoeding per gevangene per dag krijgen.

 

“De Amerikaanse grondwet staat nog steeds toe dat gevangenen, net als slaven destijds, gedwongen mogen worden om te werken”

 

Het economische belang van de gevangenisindustrie heeft grote invloed op de politiek in veel Amerikaanse staten en het sociale belang van de mensen die als radertjes functioneren binnen deze op winst gerichte machinerie valt daarbij in het niet.

Ondertussen kwam recent in het nieuws dat er nu niet alleen clandestien in sigaretten wordt gehandeld, maar ook in eten zoals noedelsoep, omdat de gevangenis niet voor gezonde maaltijden zorgt. Hier komt nog bij dat veel gevangenissen op het platteland zijn gebouwd, verder van de grote steden waar de professionals wonen die tijd willen en kunnen steken in gespecialiseerde zorg zoals psychiatrie of cursussen anger management.

Mensonterend

Inmiddels is gebleken dat massale opsluiting averechtse effecten heeft. De levensomstandigheden in de overvolle gevangenissen zijn mensonterend. Alleen al in Californië zitten ten minste 2.000 mensen in eenzame opsluiting, wat betekent dat ze 23 uur per dag in een cel zonder natuurlijk licht zitten, soms decennialang.

Het gebrek aan psychologische en medische zorg is een probleem dat steeds schrijnender wordt aangezien de gevangenisbevolking steeds ouder wordt door de lange straffen. Bij gebrek aan positieve sociale structuur gedijen gangs prima binnen de gevangenismuren. En als mensen al vrij komen zijn ze dusdanig getraumatiseerd en is er zo weinig begeleiding door de reclassering dat ze binnen de kortste keren weer binnen zitten. De noodzaak tot hervorming van het bestaande strafsysteem is ook doorgedrongen in Washington, maar er is nog een lange weg te gaan.

Puntensysteem

Ondertussen is San Quentin een van de weinige gevangenissen waar in ieder geval de mogelijkheid bestaat om onderwijs te volgen. Althans, dit geldt voor gevangenen die het hoogst scoren binnen het puntensysteem voor goed gedrag. Elke donderdag en zondag gaf ik er les aan een groep van negentwintig mannen, waarvan sommigen al meer dan vijfentwintig jaar opgesloten zaten.

Het was de bedoeling dat ik ze academisch leerde lezen en schrijven, maar kritisch denkvermogen hoefde ik ze niet bij te brengen. We lazen Foucault en bespraken het verschil tussen macht en overheersing in relatie tot een staat van gevangenschap. Al mijn studenten waren het er over eens dat gevangenschap nooit een staat van totale overheersing is. Zolang je in je denken bewegingsruimte hebt en zolang je zelf kunt kiezen tussen leven en dood ben je niet volledig overheerst maar heb je zelf ook macht, vonden ze. Zelfs de mannen op death row zijn niet volledig overheerst, stelden ze. Het viel me op hoe optimistisch en fijn ontwikkeld hun analyse van de minimale condities van menselijkheid was.

We lazen ook Rancière en spraken over emancipatie door middel van onderwijs. Mijn studenten herkenden zich in het idee van horizontaal leren, waarbij je zelf op ontdekkingstocht naar kennis gaat, versus verticaal leren, waarbij de docent uitlegt hoe ware kennis in elkaar steekt. “Dat horizontale leren, dat doen we hier allemaal”, zei Theodore. “Alle kennis die we nodig hebben om hier te overleven moeten we zelf opzoeken, want niemand helpt ons of biedt ons iets aan. We zijn dus in principe allemaal autodidact.”

Net als menselijkheid verdwijnt de honger naar kennis en ontwikkeling niet met jaren van opsluiting. Mijn studenten lazen van alles, van Blavatski tot de bijbel, en van Maya Angelou tot Malcolm X. Alle elementen van een ideale onderwijsomgeving vond ik terug in deze klas: empathie, eloquentie, uitdaging, creativiteit en rust om na te denken over moeilijke vragen.

Verbaasd

Veel van mijn collegadocenten leken verbaasd te zijn dat gevangenen die uit zo’n achtergestelde positie komen en zulke vreselijke dingen hebben gedaan zulke prettige studenten kunnen zijn. Mij verbaast het niet dat criminelen ook intelligente, beleefde en leergierige mensen kunnen zijn. Dat ze als crimineel en daarmee automatisch als dom, gevaarlijk of barbaars bestempeld worden zegt meer over de maatschappij dan over hen.

Ik ben om een andere reden verbaasd.

Het verbaast mij dat mensen in een omgeving die er op is ingericht om ze te objectiveren, kleineren en inperken toch hun menselijke waardigheid zo weten te behouden en ontwikkelen.

Die observatie zette me aan het denken over de vraag met welk doel we eigenlijk straffen. Doen we dat om mensen weer een kans te geven in de maatschappij nadat ze hun fouten hebben ingezien, of doen we dat om mensen die niet passen binnen de norm zo ver mogelijk weg te stoppen? In de Verenigde Staten lijkt de gevangenis een opslagplaats te zijn geworden voor iedereen die niet op eigen kracht de all American dream heeft weten te realiseren. Ondertussen wordt het potentieel van de inmates om zich te ontwikkelen tot kritisch denkende en zelfstandig functionerende burgers nauwelijks aangesproken.

Restrictief

Hoe zit dat in Nederland? Hier is de maatschappelijke dynamiek van ongelijkheid, individualisme, institutioneel racisme en survival of the fittest waarbinnen crimineel gedrag ontstaat in de VS veel minder sterk aanwezig. Toch zijn er belangrijke paralellen te trekken.

Ook hier is het politieke denken over misdaad en straf sinds de jaren ’70 flink veranderd. De Bijlmerbajes werd gebouwd als leerschool waar criminelen zou worden bijgebracht hoe ze zich op een gezonde manier staande konden houden in de samenleving. Juist de mogelijkheid tot zelfontplooiing en gemeenschapsvorming, en het persoonlijk contact tussen gevangenen en gevangenismedewerkers stond centraal.

Maar het politieke en maatschappelijke klimaat veranderde. Er vonden verschillende ontsnappingen plaats, de publieke, gemediatiseerde morele paniek rondom de criminaliteit van ‘onaangepaste allochtonen’ nam toe, en de politieke nadruk op risicobestrijding en technologische surveillance eveneens. Ook in Nederland werd het gevangenisregime strenger, met minder aandacht voor de menselijke maat en meer ruimte voor restrictief, permanent toezicht.

‘Voortaan voor iedereen die straf verdient: straf’. Deze recente verkiezingsslogan van de VVD vat het huidige klimaat goed samen. In de maatschappij leeft het sentiment dat er niet voldoende wordt gestraft en de politiek speelt hier op in.

Daarbij leidt de drang om te bezuinigen ertoe dat ook hier gesproken wordt over het privatiseren van het gevangeniswezen. Dit met het oog op versobering en kosteneffectiviteit, volgens het regeerakkoord van 2010.

Ondanks dat ook in Nederland over het algemeen de criminaliteit afneemt en veel cellen leeg zijn komen te staan, zien we dit klimaat terug bij de nieuwe gevangenis in Zaandam. Er is bezuinigd op personeel en geïnvesteerd in een geavanceerd technologisch bewakingssysteem dat op afstand via de monitor in de gaten kan worden gehouden. Gevangenen gaan meer uren op hun cel doorbrengen. De gevangenis ligt verder van de grote stad vandaan, waardoor er minder makkelijk een netwerk van zowel professionele als familiaire bezoekers opgebouwd kan worden. Er gaat gewerkt worden met een puntensysteem om privileges te verdienen, en er is minder privacy. Tegelijkertijd is de gevangenis massaler en eenvormiger geworden. Er zitten meer mensen op één locatie opgesloten en het eten lijkt letterlijk en figuurlijk meer op eenheidsworst.

 

“Er zitten meer mensen op één locatie opgesloten en het eten lijkt letterlijk en figuurlijk meer op eenheidsworst.”

 

Precies de tendensen van isolatie, de-personalisering, objectivering, wantrouwen en repressie die in Amerika hebben geleid tot een onmenselijk systeem van massale opsluiting zijn hier ook aanwezig, zij het nog in een vroeg stadium.

Discussie nodig

Nu de Bijlmerbajes is gesloten en er een nieuwe gevangenis is gebouwd zou het interessant zijn om opnieuw een fundamentele maatschappelijke discussie te voeren over het doel van, en de manier waarop er wordt gestraft in Nederland. Het is daarvoor nu al aan de late kant want het gebouw in Zaandam staat er, maar te laat is het natuurlijk nooit.

In deze discussie zou mijns inziens de vraag centraal moeten staan hoe de menselijke waardigheid van gevangenen gewaarborgd kan worden en hoe positieve persoonlijke ontwikkeling van gevangenen gestimuleerd zou kunnen worden.

Uit sociaal wetenschappelijk onderzoek blijkt dat onderwijs en projecten die gericht zijn op intensieve sociale en economische re-integratie in sterke mate bijdragen aan het terugdringen van recidiven. Daarbij spelen de ontwikkeling van een kritisch zelfbewustzijn en sterke sociale contacten met anderen een belangrijke rol.

Waarom zijn dit precies de zaken waarvoor het huidige gevangenissysteem steeds minder ruimte biedt? Als we niet uitkijken gaan we in Nederland meer en meer de Amerikaanse kant op. Dat zal niet leiden tot het verwezenlijken van een droom, maar eerder tot de realisatie van een grimmige nachtmerrie. Hopelijk worden we wakker voordat het zover is.

——