Kunst in PI Zaanstad: Zijlmans & Jongenelis

Detentie Project

Op dit moment verrijst de Penitentiaire Inrichting Zaanstad in Westzaan. Dit nieuwe Justitiële complex vervangt de Bijlmerbajes en De Koepel in Haarlem, die beiden in 2016 hun deuren sluiten. In opdracht van het consortium Pi2 en onder supervisie van het Rijksvastgoedbedrijf werkt TAAK aan vijf kunstprojecten voor het nieuwe, hightech gebouw.

In dit interview lichten Sylvie Zijlmans en Hewald Jongenelis hun  plannen toe.

Waar komt jullie werk?

Hewald Jongenelis (HJ): "De resultaten komen in de personeelskantine. Het wordt een serie van zeven losse foto’s in platte lichtbakken, variërend in grootte, van 90 bij 100 centimeter, tot 250 bij 150 centimeter.”

Sylvie Zijlmans (SZ): “Samen vormen die foto’s één groter beeld. Het is de bedoeling dat het een meeslepend en poëtisch geheel is, een beeld waarbij het personeel weg kan dromen. En een foto waar het personeel ook zelf op staat.”

Hoe gaan jullie het personeel fotograferen?

HJ: “Ons werk bestaat eigenlijk uit twee delen. We gaan met het nieuwe personeel, zo’n zeshonderd mensen, acties uitvoeren. De foto’s daarvan verwerken we tot een nieuw werk voor de kantine.”

SZ: “Er komt een nieuw team werken in de PI, zij kennen elkaar nog niet. Tijdens het proefdraaien van de PI, waarschijnlijk in maart 2016, worden ze in groepen opgedeeld en gaan we met ze aan de slag. Dat wordt een heel gerichte gezamenlijke actie waarin iedereen als individu een rol en betekenis heeft.”

Wat is dat voor actie?

HJ: “Die groepjes laten we in een studio improviseren met steigermateriaal, touwen enzovoorts, en dat fotograferen we. Als je kijkt naar één zo’n foto, zie je een wankelende, tijdelijke opstapeling van mensen en dingen. Ieder groepje levert een onderdeel voor een groter beeld. Als je die zeven foto’s bij elkaar zet, verschijnt het beeld van een brug.”

SZ: “We hebben iets vergelijksbaars gedaan in een sociale werkplaats in Delft. We ontvingen alle medewerkers afzonderlijk in een soort studio en hebben hen laten touwtrekken. We hebben daarna al die foto’s aan elkaar gemonteerd tot een beeld waarin zij met z’n allen de zwaartekracht overwinnen. Dit is wel heel kort verteld nu…”

HJ: “…maar het beeld spreekt voor zich.”

Hoe verschilt dit project in Delft van Zaandam?

SZ: “In Delft werkten we met mensen met allerlei beperkingen, dat is in de PI niet zo. Ik neem aan dat er bij de PI mensen werken met enig fysiek vermogen en daar willen we wel gebruik van maken. Het zou weleens een flinke set kunnen worden, waarin mensen en materiaal een paar meters de lucht ingaan.”

HJ: “In Delft fotografeerden we iedereen afzonderlijk, maar in de PI fotograferen we de mensen als groep. Het moet echt een groepsding worden. Dat je samen iets voor elkaar krijgt. Als we die beelden aan elkaar schakelen, krijgen de handelingen die de mensen op zo’n dag verrichtten een plek in een groter geheel.”

Hoe kwamen jullie erop om dit te doen?

SZ: “We vinden het leuk om iets te doen mét de mensen voor wie je het kunstwerk maakt. We willen niet dat er zomaar een foto in hun kantine hangt, maar dat ze erbij waren toen het gemaakt werd, of er zelfs iets aan hebben bijgedragen. We merken steeds dat iedereen het ook super vindt om iets te doen wat in niets lijkt op de dagelijkse gang van zaken. Samen doen deze mensen een actie die ogenschijnlijk geen doel heeft. Maar iedereen weet wel dát er iets moet gebeuren.”

Nutteloze acties dus. Waar komt die fascinatie voor dat nutteloze vandaan?

SZ: “We kregen een rondleiding door de Bijlmerbajes en ik vond het indrukwekkend dat er niets was dat je zou kunnen verplaatsen. Er was niets dat je een centimeter opzij kunt duwen.”

HJ: “De inrichting van een Huis van Bewaring is natuurlijk het resultaat van een jarenlang proces. Daar is een bepaalde vorm uitgekomen en die vorm is fundamenteel anders dan wat je normaal aantreft. Alles is daar functioneel en driedubbel gecheckt. Als wij daar iets functioneels zouden maken, zou dat nergens op slaan. We móesten dus bijna wel iets nutteloos maken. Of eigenlijk… het nut zit in de verbeelding die we proberen op gang te brengen.”

SZ: “Dat nutteloze is bevrijdend.”

HJ: “Op zich doe je iets dat nutteloos is, als je het vergelijkt met wat je normaal doet. Maar het is niet een kwestie van vrijblijvend op elkaar staan. Er komt een krankzinnige planning bij kijken, anders krijgen we nooit de beeldkwaliteit die we wensen. Het zou best kunnen dat als we al een outline van de brug hebben gemaakt voor we beginnen. De groepjes moeten iets zien te realiseren dat een plek krijgt in het grotere geheel.”

Toch niet zo nutteloos dus. Jullie hebben een duidelijk eindbeeld voor ogen, namelijk het beeld van die brug.

SZ: “Klopt, maar dat einddoel kan op verschillende manieren goed zijn. Als iets op de ene manier niet werkt, zorgen we dat het op een andere manier goed komt. Ter vergelijking: als je bij voetbal de bal van achter het doel erin trapt, is dat niet goed. Bij ons kan dat wel, dat is het bevrijdende van kunst. Of we draaien gewoon het doel om. En we proberen het proces zo leuk te maken dat iedereen die de foto in de kantine ziet, herinnerd wordt aan een leuke actie.”

Bekijk hier een impressie van het werk:

zijlmansjongenelis.nl/penitentiaire-inrichting-zaanstad-2016